In dit artikel gaan we in op de monumentale plek NDSM, met in het bijzonder het “monumentaal erfgoed” dat in de vorm van gebouwen en voorwerpen stammend uit het verleden te vinden zijn op de werf. Wat monumentaal erfgoed precies inhoudt, is open voor discussie. Echter, wordt vanuit het rijk door De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) één definitie aangehouden: “Monumenten zijn historische gebouwen, archeologische vindplaatsen of door mensen aangelegde groene structuren, zoals parken”. Deze worden beschermd door de rijksoverheid, provincie of gemeente vanwege hun cultuurhistorische waarde, aldus de RCE.

Op de NDSM-werf kom je een aantal van deze rijksmonumenten tegen, die terug te vinden zijn in het register voor rijksmonumenten. Wie in deze zoekmachine de postcode van de NDSM-werf intoetst, krijgt gelijk een aantal hits: de Smederij, NDSM Scheepsbouwloods, Lasloods, en de hellingen.

Smederij

De Smederij, herkenbaar vanwege de typische “puntdaken”, is een collectie aan gebouwen en een plein in het hart van de NDSM-werf. Dit gebouw uit 1909 stond eerst op de oude NSM op het Oostenburg en werd gebruikt voor plaatbewerking. Sinds 1927 staat ze op haar huidige locatie en bestaat uit gevels met een stalen raamwerkconstructie met vakken van verschillend formaat die afgewisseld worden met bakstenen metselwerk, en deur- en vensterpartijen met vierkante ramen. Na de verhuizing van de NSM werf naar de Noorder IJ polder in noord is de loods afgebroken en op de nieuwe werflocatie in twee delen weer opgebouwd. De plaatbewerking op de werf zou vanaf dat moment gaan plaatsvinden in de grote Scheepbouwloods (NDSM Loods), waardoor de Smederij voor andere doeleinden kon worden gebruikt. Het eerste en grootste deel na de herplaatsing werd de Timmerwinkel, voor de machinale houtbewerking, meubelmakerij, fineer- en politoerwerk. Het andere en kleinere deel werd ingericht als Smederij. Hier werd het kleinere smeedwerk gedaan, voor componenten die toen niet vanaf de plank konden worden aangeschaft zoals scheepsbeslag en gereedschap. In het lagere en daarvan losstaande bouwwerk met de puntdaken, de Centrale Werkplaats, werden electrisch- en luchtgereedschap uitgeleend en onderhouden. Deze werkplaats werd ook wel het ‘luchtmagazijn’ genoemd.

‍

De Smederij is in 2014 door G&S& (voormalig BMB ontwikkeling) in samenwerking met monumentenzorg gerestaureerd tot haar voorgaande glorie. De gebouwen zijn nu een inspirerende ontmoetingsplek en bedrijfsruimtes waar o.a. Stichting Greenpeace, Paramount Benelux, Emolife Campaigning, en het Double Tree by Hilton zijn gevestigd. Op het Smederijplein worden vaak kunstwerken vertoont in de publieke ruimte, zoals de Hoogbouw Camping Nature City van Willem de Haan, Dazzle Trip van Yamuna Forzani, Monument van Manaf Halbouni, en nog veel meer.

‍

Scheepsbouwloods

Een icoon van NDSM: de Scheepsbouwloods, ook wel de NDSM Loods genoemd, vierde in 2020 haar honderd-jarige verjaardag. Iedereen die ooit in de NDSM Loods is geweest is bekend met de enorme omvang van dit gebouw die wordt bepaald door bakstenen gevels met een stalen raamwerkconstructie, hoge blauwe deuren en vensterpartijen met smalle, hoge ramen. In de scheepsbouwtijd werden in dit gebouw meerdere onderdelen van het productieproces belegd, maar er werden voornamelijk grote stalen platen bewerkt om vervolgens (vanaf 1952) naar de Lasloods te worden gebracht voor assemblage. Op de gevel van de Scheepsbouwloods staat de volledige naam van de werf geschreven: Nederlandsche Dok en Scheepsbouw Maatschappij, waarvan de letters NDSM extra wit zijn aangezet.

‍

Na de scheepsbouwtijd raakte de NDSM Loods verlaten en in verval. Vanaf de jaren 90’ namen kunstenaars hun intrek op NDSM: meerdere gebouwen op de werf werden gekraakt, waaronder de NDSM Loods, waarna er broedplaatsen en atelierruimtes ontstonden die de grondslag waren voor culturele identiteit die NDSM nu draagt. De broedplaats die toen ontstond is later onder beheer van Stichting Kinetisch Noord verder ontwikkeld en staat nu bekend als De Kunststad. Met 80 ateliers beslaat de Kunststad grofweg een derde van de immense oppervlakte van de NDSM Loods. De andere delen in de loods worden verhuurd voor filmopnames, fotoshoots, dans-, muziek en theatervoorstellingen, exposities, veilingen, bedrijfs- en dancefeesten, markten, congressen en nog veel meer.

Lasloods

Het is niet moeilijk om te raden wat er in de Lasloods gebeurde in de tijden van de scheepsbouw: er werd gelast. De enorme stalen platen die in de NDSM Loods werden gevormd en gesneden naar juist formaat, werden daarna naar de Lasloods gebracht om aan elkaar te worden gemaakt. Dit gebeurde via een stoomlocomotief genaamd Jumbo op spoorrails die over het hele terrein te vinden zijn. Fun fact: de rails zijn eveneens als de gebouwen die genoemd worden in dit artikel bestempeld als cultureel erfgoed en mogen daardoor niet worden veranderd of verwijderd van de werf (ze zijn wel dichtgemaakt om ongelukken te voorkomen).

Na de tijden van de scheepsbouw is ook de Lasloods een tijdje verlaten geweest waarna het meerdere bestemmingen heeft gehad, waaronder in latere jaren een plek voor de winter IJ-hallen. Vanuit deze hallen kwam de vraag om meer artistieke invulling voor de grote loods tijdens de markt. Dit manifesteerde zich tot het uiteindelijke idee van een Street Art Museum werd goedgekeurd. Ondertussen zit het STRAAT Museum al 4 jaar op NDSM en is niet meer weg te denken als landmark van de street-art die al jaren overal op de werf te vinden is.

De Hellingen

In de scheepsbouwtijd vlak na de Tweede Wereldoorlog lagen er 8 hellingen over de gehele NDSM-werf. Hierop werden o.a. immense mammoettankers gemaakt, of ze werden gebruikt als opslag van materialen. Als de schepen klaar waren werden ze te water gelaten op de helling en gleden na de doop vanaf de helling het water in. De hellingdeur die daarvoor open moesten gaan, ligt nog altijd in het water op NDSM bij de Feralda Kraan (Kraan 13). Die laatste is een originele kraan die dienst deed in de tijden van scheepsbouw op NDSM en nu volledig is gerestaureerd en in gebruik is als hotel.

‍

De meeste van de hellingen zijn na het opheffen van NDSM als scheepswerf afgebroken, behalve twee: de tegenwoordige kleine X- en grote Y-helling. De Y-helling en de ruimtes eronder bieden plek aan talloze kunstenaars en kleine bedrijven. Ook het kantoor van Stichting NDSM-werf zit onder de Y-helling. De X-helling wordt op dit moment gerenoveerd, maar ook in deze kleinere helling zijn normaliter ateliers te vinden.

‍

De bovengenoemde gebouwen zijn dus bestempeld als Rijksmonument. Maar wat betekent dat eigenlijk? Is een historische context noodzakelijk om op den duur een monumentale status te verkrijgen, of is een monument meer dan dat? En hoe zouden hedendaagse monumenten er dan uit moeten zien? Dit zijn de vragen die we de komende weken op de proef stellen in de context van de tentoonstelling (Un)monumenting: The Future Should Always Be Better. Volg ons op onze sociale media kanalen en mis niets!

Wil je meer weten over het scheepsbouwverleden van de NDSM-werf? Kijk dan op de website van Stichting NDSM Herleeft.