(Un)monumenting: de monumentale NDSM
In het kader van de tentoonstelling (Un)monumenting: The Future Should Always Be Better, bevragen we de periode in op het onderwerp “monumenten”. Wat zijn monumenten of wat zouden ze moeten zijn, waarom zijn ze er, en voor wie?
In dit artikel gaan we in op de monumentale plek NDSM, met in het bijzonder het “monumentaal erfgoed” dat in de vorm van gebouwen en voorwerpen stammend uit het verleden te vinden zijn op de werf. Wat monumentaal erfgoed precies inhoudt, is open voor discussie. Echter, wordt vanuit het rijk door De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) één definitie aangehouden: “Monumenten zijn historische gebouwen, archeologische vindplaatsen of door mensen aangelegde groene structuren, zoals parken”. Deze worden beschermd door de rijksoverheid, provincie of gemeente vanwege hun cultuurhistorische waarde, aldus de RCE.
Op de NDSM-werf kom je een aantal van deze rijksmonumenten tegen, die terug te vinden zijn in het register voor rijksmonumenten. Wie in deze zoekmachine de postcode van de NDSM-werf intoetst, krijgt gelijk een aantal hits: de Smederij, NDSM Scheepsbouwloods, Lasloods, en de hellingen.
SMEDERIJ
-
Photo credits: NDSM Herleeft
-
-
De Smederij, herkenbaar vanwege de typische “puntdaken”, is een collectie aan gebouwen en een plein in het hart van de NDSM-werf. Dit gebouw uit 1909 staat sinds 1927 op haar huidige locatie en bestaat uit gevels met een stalen raamwerkconstructie met vakken van verschillend formaat die afgewisseld worden met bakstenen metselwerk, en deur- en vensterpartijen met vierkante ramen. In de Smederij werden in de tijden van de scheepsbouwwerf scheepsonderdelen gesmeed en tot grote halffabricaten of een eindproduct gemaakt.
De Smederij is in 2014 door G&S& (voormalig BMB ontwikkeling) in samenwerking met monumentenzorg gerestaureerd tot haar voorgaande glorie. De gebouwen zijn nu een inspirerende ontmoetingsplek en bedrijfsruimtes waar o.a. Stichting Greenpeace, Emolife Campaigning, en het Double Tree by Hilton zijn gevestigd. Op het Smederijplein worden vaak kunstwerken vertoont in de publieke ruimte, zoals de Hoogbouw Camping Nature City van Willem de Haan, Dazzle Trip van Yamuna Forzani, Monument van Manaf Halbouni, en nog veel meer.
NDSM Scheepsbouwloods
-
-
Foto credits: Stichting NDSM Herleeft
-
Ingang NDSM Loods, foto credits: Stichting Kinetisch Noord
-
De Kunststad, foto credits: Stichting Kinetisch Noord
-
Kantoor Stichting Kinetisch Noord in de NDSM Loods
Een icoon van NDSM: de Scheepsbouwloods, ook wel de NDSM Loods genoemd, vierde in 2020 haar honderd-jarige verjaardag. Iedereen die ooit in de NDSM Loods is geweest is bekend met de enorme omvang van dit gebouw die wordt bepaald door bakstenen gevels met een stalen raamwerkconstructie, hoge blauwe deuren en vensterpartijen met smalle, hoge ramen. In de scheepsbouwtijd werden in dit gebouw meerdere onderdelen van het productieproces belegd, maar er werden voornamelijk grote stalen platen bewerkt om vervolgens naar de Lasloods te worden gebracht voor assemblage.
Na de scheepsbouwtijd raakte de NDSM Loods verlaten en in verval. Vanaf de jaren 90’ namen kunstenaars hun intrek op NDSM: meerdere gebouwen op de werf werden gekraakt, waaronder de NDSM Loods, waarna er broedplaatsen en atelierruimtes ontstonden die de grondslag waren voor culturele identiteit die NDSM nu draagt. De broedplaats die toen ontstond is later onder beheer van Stichting Kinetisch Noord verder ontwikkeld en staat nu bekend als De Kunststad. Met 80 ateliers beslaat de Kunststad grofweg een derde van de immense oppervlakte van de NDSM Loods. De andere delen in de loods worden verhuurd voor filmopnames, fotoshoots, dans-, muziek en theatervoorstellingen, exposities, veilingen, bedrijfs- en dancefeesten, markten, congressen en nog veel meer.
Lasloods
-
Foto credits: stadsarchief Amsterdam
-
Lasloods leeg
-
Lasloods leeg
-
Straat Museum
-
Straat Museum
Het is niet moeilijk om te raden wat er in de Lasloods gebeurde in de tijden van de scheepsbouw: er werd gelast. De enorme stalen platen die in de NDSM Loods werden gevormd en gesneden naar juist formaat, werden daarna naar de Lasloods gebracht om aan elkaar te worden gemaakt. Dit gebeurde via tramrails die over het hele terrein te vinden zijn. Fun fact: de tramrails zijn eveneens als de gebouwen die genoemd worden in dit artikel bestempeld als cultureel erfgoed en mogen daardoor niet worden veranderd of verwijderd van de werf (ze zijn wel dichtgemaakt om ongelukken te voorkomen).
Na de tijden van de scheepsbouw is ook de Lasloods een tijdje verlaten geweest waarna het meerdere bestemmingen heeft gehad, waaronder in latere jaren een plek voor de winter IJ-hallen. Vanuit deze hallen kwam de vraag om meer artistieke invulling voor de grote loods tijdens de markt. Dit manifesteerde zich tot het uiteindelijke idee van een Street Art Museum werd goedgekeurd. Ondertussen zit het STRAAT Museum al 4 jaar op NDSM en is niet meer weg te denken als landmark van de street-art die al jaren overal op de werf te vinden is.
De hellingen
-
Hellingen, foto credits: Stichting NDSM Herleeft
-
Hellingen, foto credits: Stichting NDSM Herleeft
-
Hellingen, foto credits: Stichting NDSM Herleeft
-
Y-helling, foto credits: Robin van Dijk
-
X-Helling, foto credits: Robin van Dijk
-
Trap naar Y-helling, foto credits: Robin van Dijk
In de scheepsbouwtijd vlak na de Tweede Wereldoorlog lagen er 8 hellingen over de gehele NDSM-werf. Hierop werden o.a. immense mammoettankers gemaakt, of ze werden gebruikt als opslag van materialen. Als de schepen klaar waren werden ze op de helling losgekoppeld en via het dok in het water gelaten. De dokdeuren die daarvoor open moesten gaan, liggen nog altijd in het water op NDSM bij de Feralda Kraan (Kraan 13). Die laatste is een originele kraan die dienst deed in de tijden van scheepsbouw op NDSM en nu volledig is gerestaureerd en in gebruik is als hotel.
De meeste van de hellingen zijn na het faillissement van NDSM als scheepswerf afgebroken, behalve twee: de kleine X- en grote Y-helling. De Y-helling en de ruimtes eronder bieden plek aan talloze kunstenaars en kleine bedrijven. Ook het kantoor van Stichting NDSM-werf zit onder de Y-helling. De X-helling wordt op dit moment gerenoveerd, maar ook in deze kleinere helling zijn normaliter ateliers te vinden.
De bovengenoemde gebouwen zijn dus bestempeld als Rijksmonument. Maar wat betekent dat eigenlijk? Is een historische context noodzakelijk om op den duur een monumentale status te verkrijgen, of is een monument meer dan dat? En hoe zouden hedendaagse monumenten er dan uit moeten zien? Dit zijn de vragen die we de komende weken op de proef stellen in de context van de tentoonstelling (Un)monumenting: The Future Should Always Be Better. Volg ons op onze sociale media kanalen en mis niets!
Wil je meer weten over het scheepsbouwverleden van de NDSM-werf? Kijk dan op de website van Stichting NDSM Herleeft via de knop hieronder.