Interview met kunstenaar Jaap Scheeren

Beeldend kunstenaar Jaap Scheeren (1979) werkt vooral met fotografie. Zowel vanuit zijn kunst als zijn persoonlijkheid benadert hij de dagelijkse realiteit als iets dat nooit is wat het lijkt: er is altijd meer te vinden – zowel raadselachtigheid als aantrekkelijkheid. Teus Hagen bezocht zijn studio in Amsterdam-Noord. Ze spraken over zijn werkwijze, zijn fascinatie voor de dynamiek tussen mens, natuur en klimaat, en vooral over zijn nieuwe werk ‘Flipping the Bird’ – drie fotografische werken, geprint op billboards van zes bij drie meter – die vanaf 18 oktober op de NDSM-werf te zien zijn.

Aan de voordeur van Jaap’s atelier hangt een groot model van een ijshoorntje. “Daar stoten mensen wel eens hun hoofd tegen,” zegt Jaap, vlak voordat mij precies hetzelfde overkomt. Ik tref hem net terwijl hij met zijn collega een broodnodige rookpauze houdt. Er wordt vandaag hard gewerkt, onder andere aan het nieuwe werk ‘Flipping the Bird’. Aan zijn studio is dit goed te zien: een gezellige chaos met veel kleurige objecten,waarschijnlijk uit vorige projecten, die uitnodigen tot verdere inspectie, als een pop-art museumruimte waar je zorgvuldig overal even langs wil lopen en een bijschrift zou willen lezen, om te ontdekken of dat ene halflege kopje koffie niet ook een kunstwerk is.

Als eerst vraag ik Jaap naar zijn nieuwe project: de drie fotografische werken die geplaatst worden op drie immense billboards op de NDSM-werf. Het begon voor Jaap allemaal bij een directe interactie met de natuur. “Een paar jaar geleden had ik het gevoel dat ik op zoek wilde naar mijn connectie tot de natuur. Zodoende ben ik uiteindelijk in de bossen gaan wandelen en ook duingebieden afgegaan, omdat daar ook de meeste dreiging van de zee voor dit land plaatsvindt. Tijdens deze wandelingen kwam ik allerlei dieren en planten tegen, en begon ik vanalles in de omgeving te herkennen.” Voordat hij verder vertelt moedigt Jaap mij enthousiast aan om even te scrollen door de grotere collectie foto’s die voort is gekomen uit deze wandelingen. De foto’s bevatten allerlei natuurbeelden die steeds weer tot de fantasie spreken. Van een stronk die sterk doet denken aan de bek van een krokodil, tot een stam die veel weg heeft van Van Gogh’s ‘De Sterrennacht’. “Soms ging ik gewoon onder een boom zitten, een tijdje om me heen staren, of op de grond liggen. Als je goed kijkt, kan je heel veel vinden in zo’n setting en daar je fantasie op loslaten”, zegt de geboren Nijmegenaar.

Ik moet mijn moeder soms wekenlang dingen vertellen als “gooi je nou niet je eten weg” en “denk eens even na over hoe je met je omgeving omgaat”, maar van mij neemt ze dat niet echt aan.

Toch brachten deze interacties met het natuurlandschap hem ook tot minder positieve inzichten. “Naarmate ik er langer en vaker was, kreeg ik steeds meer het idee dat die natuur echt niet op mij zat te wachten.” Dit idee, verklaart hij, kwam voort uit simpele momenten, zoals het geduld en de zorgvuldigheid waarmee hij dieren moest benaderen alvorens een foto te maken. Gelukkig werd de kunstenaars aanwezigheid door enkele dieren toch getolereerd, zoals de ‘boze zwaan’, één van de drie foto’s uit ‘Flipping the Bird’: “Ik mocht een halfuurtje bij ‘m in de buurt zijn, en toen had ‘ie er genoeg van.De climax van het verhaal kwam ik tegen toen ik langs een paar dennenbomen liep die op zo’n manier groeiden dat het leek alsof ze hun middelvinger naar mij opstaken.” Wat dus begon als een zoektocht naar verbintenis, liep uit tot een gevoel van afkeuring. “Dat gegeven – dat de natuur eigenlijk beter af is zonder ons – ben ik toen met deze serie gaan behandelen”, concludeert Jaap.

Hedendaagse media confronteren ons in kader van de klimaatcrisis vaak met dreigende natuurbeelden – brandende bossen en smeltende ijskappen – maar Jaap neemt in zijn werk een iets eigenzinniger aanpak. In ‘Flipping the Bird’ zijn enkele dieren die hun middelvinger opsteken het leidmotief geworden. In elk van de drie foto’s die te zien zijn op Jaap’s werk op de NDSM-werf begroet een dier de kijker met dit cynische gebaar. Maar waarom koos Jaap ervoor om in dit werk het dier weer te geven als boze boodschapper? “Dieren staan vrij dicht bij de mens. Veel van ons hebben huisdieren. Een dier kan makkelijker en duidelijker laten weten wat het van ons vindt, een boze blik tonen en zo’n identificatie aangaan dan bijvoorbeeld een boom of een struik. De mens identificeert zich gewoon beter met fauna dan met flora.”

Ondanks de gewenning en het comfort waarmee de mens met het dier heeft leren omgaan, vindt Jaap dat interacties met dieren ook tot vernieuwende inzichten kunnen leiden. Vooral als het gaat om onze relatie tot de natuur – een hedendaagse en vaak politieke discussie die mensen onderling sterk bezighoudt en ze zelfs polariseert – zouden we er goed aan doen meer naar dieren te kijken en te luisteren, vindt hij. “De natuur en dieren staan net ver genoeg van ons af dat je daar nog wel iets van wil aannemen. Terwijl ik mijn moeder, bijvoorbeeld, wekenlang dingen moet vertellen als “gooi je nou niet je eten weg” en “denk eens even na over hoe je met je omgeving omgaat”, en van mij neemt ze dat niet echt aan.”

Het is Jaap’s doel om de kijker te confronteren en tot nadenken aan te zetten, en de grote, open ruimtes van de NDSM-werf passen hier perfect bij als expositieruimte. “Op de NDSM komen natuurlijk heel veel verschillende soorten mensen. Het is een heel mooi gebied om veel publiek te krijgen. Dit is dankzij de horeca, evenementen, werkplaatsen en gewoon de ruimte die je er kan ervaren. Ook zijn mijn werken in een industriële omgeving goed op hun plek, omdat dit als tegenhanger de natuurlijke beelden versterkt.” Op de vraag waarom hij uit zijn brede collectie gekozen heeft voor juist deze drie beelden, antwoordt hij: “ik heb gekozen voor die middelvingers, omdat je daarmee heel direct een reactie kan oproepen. Met een werk in de buitenruimte is het vooral de bedoeling dat het aansprekend en uitdagend is. Als je er langsloopt weet je meteen wat het betekent, en vervolgens kan je dan bij jezelf te rade gaan over wat je ervan vindt en hoe je ermee omgaat.”

Als ik teveel over mijn werk ga vertellen, dan sla ik het eigenlijk zelf kapot.

Het is niet de eerste keer dat Jaap een kunstwerk verzorgt in samenwerking met Stichting NDSM-werf. In de winter van 2017-2018 creëerde hij de expositie ‘For Keeps / Om te houden’, waarin hij alledaagse uitzichten op de NDSM-werf fotografeerde, terwijl in elk beeld ook iets ongebruikelijks of sprookjesachtig gebeurde. Dit absurdisme, waarmee banale beelden op subtiele wijze ook tot de verbeelding spreken, keert terug in ‘Flipping the Bird’. Jaap benadrukt dat de directheid van de dieren en hun gebaren genuanceerd moet blijven. “Het moet afstoten én verleiden. Voor mij is deze toon wel heel belangrijk omdat je daarmee mensen binnenbrengt, ze binnenhaalt in je gedachten. Humor of absurdisme kan je net over de streep trekken om wél ergens over na te willen denken.”

Jaap is tevreden wanneer zijn werk verwondering weet op te wekken, en laat dan ook graag zijn beelden spreken zonder hier zelf al te veel bij toe te lichten. Dit wordt al duidelijk met een korte blik naar zijn website. “Als ik teveel over mijn werk ga vertellen, dan sla ik het eigenlijk zelf kapot.” Dit punt wordt duidelijker wanneer hij de titel ‘Flipping the Bird’ uitlegt: dit is namelijk een oud-brits slang woord wat letterlijk ‘je middelvinger opsteken’ betekent, en tevens een knipoog naar het dierenrijk is. “Maar tegelijkertijd is het ook jammer als ik dat soort dingen uitleg; ik verpest dan eigenlijk die eerste gedachte en verwondering die jij had. En die is veel interessanter dan mijn uitleg”, zegt hij peinzend.

Door het vertellen van een anekdote stelt Jaap in zijn werk confronterende vragen, maar laat deze vragen het liefst open. “’Een anekdote vertellen’ is wel een goede omschrijving van mijn werk”, beaamt hij, “want het gaat er gewoon om dat je mogelijkheden ziet in de wereld om je heen”. Zelf verzamelt Jaap ook graag verhalen. “Van vrienden, van boeken die ik lees, eigenlijk alles dat er om me heen gebeurt. En daar ga ik dan iets mee maken.”

Hoewel de foto’s in ‘Flipping the Bird’ herkenbare Nederlandse beelden tonen, van bossen en duinen bewoond door paarden, raven en zwanen, heeft Jaap ook internationale interesses. Hij heeft in zijn leven behoorlijk wat afgereisd – bijvoorbeeld naar Slowakije, waar hij deel van zijn inspiratie voor de natuur heeft opgedaan – en hoopt met zijn werk ook een internationaal publiek te bereiken. Tegelijkertijd erkent hij het belang van werken binnen een lokale context. “Ik heb veel foto’s in Nederland gemaakt omdat dit toegankelijk voor mij is en ik hier gewoon het meest vanaf weet,” bevestigt hij. “Ik ben de afgelopen jaren meer op zoek naar lokale verhalen. Ik ben me gaan beseffen dat je het best je culturele achtergrond en je geschiedenis mee kan nemen in je werk. Ik kan het niet allemaal heel groot en wereldwijd maken. Daarom vertel ik eigenlijk alleen het verhaal over hoe we in Nederland van alles proberen te beteugelen. In Nederland is de natuur meer cultuur. We hebben hier eigenlijk alles bedacht, neergezet en geplant. En nu is er dan een discussie over of dat wel goed is of niet, maar ook die discussie bepalen wij allemaal als mens. We voelen ons nog steeds de baas over de natuur.”

Met deze veronderstelling slaan we als mens de plank volledig mis, vindt Jaap. “Het is niet per se de natuur, maar vooral de mens zelf die een bedreiging is voor zichzelf. Ik ben dus niet helemaal overtuigd van de rol die wij in de natuur denken te spelen. Wij moeten eigenlijk natuur worden. Wij moeten die verbinding maken. De natuur hoeft daar eigenlijk niks voor te doen, en heeft geen inspraak nodig. Het is er en het blijft er, in welke vorm dan ook.” Hij hoopt dat dit een besef is dat dit jaar tijdens de coronacrisis gegroeid is. “Ik voelde me – net als veel andere mensen, volgens mij – wel een beetje gevangen. Ik denk dat het besef en de noodzaak van buitenruimte veel belangrijker is geworden voor mensen, en dus ook het gevoel met de natuur.” Als één ding zeker is, dan is het dat Jaap met zijn werk dit gevoel – van waardering voor zowel natuur als buitenruimte – sterk in ons weet aan te wakkeren, in een tijd waarin we het misschien wel het meest nodig hebben.

Ontdek meer over het werk van Jaap Scheeren op zijn website

NDSM maakt gebruik van cookies. Bekijk ons privacy statement voor meer informatie.